Hayot yo’li
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda temuriy amaldor G‘iyosiddin Kichkine oilasida tavallud topgan, uning uyi san’at ahli, jumladan, shoirlarning muloqot markazi bo‘lgan.
Navoiy 15 yoshida ikki tilda (O‘rta Osiyo turkiy va fors tillarida) she’rlar yaratuvchi shoir sifatida tanildi. Hirot, Mashhad, Samarqandda tahsil olgan. 1469 yilda Alisher Navoiy madrasada birga tahsil olgan Xuroson hukmdori Sulton Husayn Baykar qoʻl ostidagi muhr qoʻriqchisi boʻladi. 1472 yilda vazir etib tayinlanadi va amir unvonini oladi. Navoiy olimlar, rassomlar, sozandalar, shoirlar, xattotlarga yordam ko‘rsatgan, madrasalar, kasalxonalar, ko‘priklar qurilishiga rahbarlik qilgan. Ishonchli insonparvar, o‘rta asrlar istibdodi va istibdodiga qarshi kurashuvchi Navoiy Sulton huzurida xalq himoyachisi bo‘lib, ishlarni nohaq xafa qilganlar foydasiga hal qilgan. Navoiyning ilg’or pozitsiyalari sudda norozilik uyg’otdi. 1487-yilda Navoiy hukmdor sifatida chekka Astrabad viloyatiga surgun qilinadi. Temuriylar nizosi tufayli parchalanib ketgan davlatda mamlakatni siyosiy jihatdan qayta qurish va tinchlik oʻrnatish imkoniyatiga boʻlgan umidlarning barbod boʻlishi Navoiyni oʻz xizmatini tark etishga majbur qildi. 1488-yilda Hirotga qaytib kelgan Alisher Navoiy umrining oxirini shiddatli ijodkorlikda o‘tkazdi.
Navoiyning insonparvarlik she’riyati serqirra, merosi keng. U nafaqat o‘zbek, balki boshqa turkiy tilli adabiyotlarning ham rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Navoiyning yorqin siymosi, she’riyatining badiiy kuchi sharqshunos olimlarda katta qiziqish uyg‘otdi. Ilmiy tadqiqotning maxsus yo’nalishi – Navigatsiya paydo bo’ldi. Navoiy g‘azallari ko‘plab tillarga tarjima qilingan. Uning qoʻlyozmalari dunyoning eng yirik kutubxonalarida (Angliya, Turkiya, Eron va boshqa mamlakatlarda) saqlanadi. Alisher Navoiy 1501 yil 3 yanvarda Hirotda vafot etadi.
Ba’zi iqtiboslar
Alisher Navoiyning jahon madaniyatiga qo‘shgan hissasi
Sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan
Alisher Navoiy (1441-1501) O’zbekistonning eng mashhur adiblari va mutafakkiri bo’lib, uning jahon madaniyatiga katta hissasi bor. Uning asliy ismi Nizomiddin Muhammad, ammo o’zbek adiblari unga “Navoiy” (ya’ni “taniqli”) deyarliq nomi bilan murojaat qilishdi. Navoiy, Turon shahri (hozirgi shahar nomi – Xiva)da bo’lgan yirik inqiroz oilasiga mansub bo’lgan. Uning atasi G’ijduvoning (hozirgi G’ijduvon shahri) mirziyonlaridan, onasi esa Qoshimxonimning qizlari oilasidan edi.
Alisher Navoiyning jahon madaniyatiga qo’shgan hissasi boshqa o’zbek adiblari va falsafiy shaxslar bilan birga, uning asosan shuhrat topgan asarlariga va ijodiy yutuqlariga asoslangan.
Navoiyning ijodida ham ma’naviy, ham estetik qadriyat ko’rinadi. U uchun, madaniyat va bilim kabi mazmunlar hayotiy muammosini hal etishda ahamiyatga ega edi. Unda jamiyat va insonchilikning rivojlanishi uchun ilmiy, ma’naviy va ijodiy o’zaro aloqalar o’rnatilishi kerakligi fikrining izchil o’zlashtirgan.
Navoiyning mashhur asarlari ichida “Muhokamat al-lughatayn,” “Lison ut-Tayr” (Parrotdir so’zlar), “Xamsa,” “Majolis ut-tayr” (Parrotdir majlislar) kabi asarlar katta ahamiyatga ega. “Majolis ut-tayr” asari, hatto dunyo adabiyoti tarixida bir necha tilda yozilgan ilmiy-madaniy asarlar orasida birinchi o’rinda hisoblanadi. Uning ma’naviyatiga diniy, falsafiy, ilmiy va ijodiy qadriyatlar katta ta’sir qilib, unda Navoiyning jahon madaniyatiga katta hissa qo’shganini ko’rsatadi.
Alisher Navoiyning yaratgan asarlarida uning xalq madaniyatiga, tili-adebiyoti va falsafiy qarashlariga qiziqish e’tirof etilgan. Uning asarlari o’zbek adabiyoti, falsafa va ilm sohasida o’ziga xos o’rni saqlaydi va uning fikrlari asosida yaratilgan ijodlar turli davrlarda ham o’qib ko’riladi va tadqiq qilinadi.